Bitwa pod Hajnanem

Po tym, co wydarzyło się w Port Arturze, na Hajnanie dobrze zdawano sobie z zagrożenia atakiem sił japońskich na główną bazę polskich sił morskich na wyspie. Postanowiono więc temu zaradzić poprzez postawienie defensywnych pól minowych zabezpieczających podejścia do bazy. Mogło się to jednak odbyć wyłącznie pod osłoną sił floty, bowiem samotny stawiacz min zapewne zostałby rozstrzelany przez siły japońskie zanim by zdołał wykonać swoje zadanie.

W połowie czerwca 1904 r. udało się wreszcie przywrócić do pełnej sprawności pancernik Kazimierz II Sprawiedliwy, który jak pamiętamy miał awarię kotłów i nie brał dotąd udziału w żadnych działaniach. Dysponując dwoma nowoczesnymi pancernikami, krążownikiem pancernym, dwoma  krążownikami pancernopokładowymi oraz mniejszymi jednostkami, polskie dowództwo na Hajnanie nie obawiało się już zmierzyć z japońską eskadrą blokującą.

Japońskie siły pod Hajnanem w tym czasie składały się z krążowników Itsukushima, Matsushima i Hashidate, starego pancernika Chin Yen,  krążownika pancernego Chiyoda oraz starego krążownika Sai Yen wspomaganych przez mniejsze jednostki (kanonierki, torpedowce, zaadaptowane jednostki cywilne). W pewnym sensie (i do pewnego tylko, na szczęście, stopnia) miała się więc powtórzyć sytuacja sprzed dekady, kiedy to japońskie krążowniki zmierzyły się m.in. z parą chińskich pancerników i wyszły z tej konfrontacji zwycięsko.

Ze strony polskiej do planowanej operacji wyznaczono praktycznie wszystkie wartościowe jednostki, w tym obydwa pancerniki, krążownik pancerny dwa krążowniki pancernopokładowe, kanonierki Agamemnon, Odyseusz, Kraken i Sfinks, kanonierki torpedowe Orion, Talos i Perseusz oraz 4 niszczyciele.

Pola minowe miał postawić zaopatrzeniowiec Nowa Kurlandia, na który na tę okoliczność załadowano ostatnie 200 min jakie pozostały w składach na wyspie.

Do sił osłonowych wybrano tylko okręty mogące rozwijać co najmniej 15 w. Siły te podzielono na cztery zespoły, mające odmienne zadania i grupujące jednostki o grubsza zbliżonych charakterystykach. Główne siły stanowiły oba pancerniki, krążownik pancerny i krążownik Grunwald (łącznie: 8x254, 12x203, 18x152 przeciwko: 3x320, 4x305, 2x210, 5x152/150 i 44x120). Te jednostki miały wziąć na sobie główny ciężar boju artyleryjskiego. Krążownik Cedynia wraz z kanonierkami miał stanowić bezpośrednią osłonę stawiacza min. Natomiast kanonierki torpedowe i niszczyciele miały działać w ramach dwóch oddzielnych szybkich zespołów, szukających okazji do przeprowadzenia ataku torpedowego.

Mając świadomość przewagi wroga w artylerii szybkostrzelnej oraz własnej w opancerzeniu, polski dowódca, a był nim kadm. Szczęsnowicz, zamierzał toczyć bój na dużym dystansie, nawet jeśli miały by w nim wziąć udział (ze względu na zasięg artylerii) tylko obydwa pancerniki. Ich opancerzenie stanowiące ekwiwalent 194 mm stali Kruppa na burcie stawało się bowiem na dystansie ok. 9 km odporne na trafienia pocisków kal. 320 mm. Tego admirał polski co prawda dokładnie nie wiedział, ale zdawał sobie sprawę z ogólnej prawidłowości, że w miarę wzrostu odległości polskie jednostki będą bardziej odporne na ostrzał japoński, niż okręty japońskie na ostrzał polski. Ponadto duży dystans ogromnie utrudniałby wrogim krążownikom wstrzeliwanie się ze swoich pojedynczych, wolno strzelających dział.

Japoński dowódca z kolei był świadomy, że polskie 10-calówki mogą przebijać pancerz jego okrętów z każdego praktycznie dystansu jaki realnie wchodził w grę, więc nie było sensu utrzymywać dalekiego dystansu. Liczył on, że na mniejszym dystansie i przy lepszym wyszkoleniu swoich artylerzystów zdoła istotnie pokiereszować polskie jednostki ogniem własnej artylerii ciężkiej i szybkostrzelnej, ponadto miał informacje o tylko jednym polskim pancerniku na Hajnanie, który siłą rzeczy mógłby razić ogniem swych ciężkich dział co najwyżej dwa jego okręty. Srodze miał się japoński admirał rozczarować..

25 czerwca wyszły w morze siły główne i zespoły okrętów torpedowych, a wkrótce po nich także transportowiec z ładunkiem min wraz ze swoją eskortą. Japończyków napotkano na Morzu Południowochińskim, ok. 60 Mm na wschód od Haikou. Polska eskadra poruszała się kursem 60⁰, płynąc w szyku torowym – najpierw obydwa pancerniki, a za nimi krążowniki. Okręty torpedowe płynęły na lewym trawersie sił głównych. Japończycy poruszali się również szykiem torowym, kursem 210⁰. Obydwa zespoły dostrzegły się z dystansu ok. 20 km. Japończycy zwiększyli prędkość do maksymalnej możliwej do osiągnięcia przez zespół, tj. 16 w., chcąc jak najszybciej skrócić dystans (w efekcie czego Chin Yen i Sai Yen zaczęły nieco zostawać w tyle).

Gdy odległość spadła do ok. 10 km, polski zespół wykręcił na południe i otworzył ogień. Chcąc korzystać z całości posiadanej ciężkiej artylerii (przypomnijmy – Matsushima miał swoje działo na rufie) japoński dowódca, wiceadm. Kataoka, również skręcił na południe, przyjmując kurs równoległy do polskiej eskadry.

Tymczasem polskie siły torpedowe zwiększyły prędkość do prawie 20 w. i szerokim łukiem zaczęły obchodzić pole walki od północy, gdzie mogły by szukać okazji do poszczerbienia wrogich sił atakiem torpedowym. Widząc co się święci, adm. Kataoka do odparcia spodziewanego ataku wysłał całe posiadane siły lekkie w postaci 6 torpedowców, którym dał wsparcie w postaci krążownika pancernego Chiyoda dysponującego silną baterią 10 dział szybkostrzelnych kal. 120 mm.. Siłą rzeczy w zasięgu starcia z polskimi siłami lekkimi miały znaleźć się także Chin Yen i Sai Yen, pozostające coraz bardziej w tyle za własnymi siłami głównymi. 

Na uboczu bitwy sił głównych rozgorzała zacięta walka okrętów torpedowych. W gwałtownym i chaotycznym starciu górę początkowo wzięli Polacy, dysponujący przewagą ilościową i jakościową nad torpedowcami japońskimi, z których najsilniejszy i najnowocześniejszy Hayabusa liczył sobie zaledwie152 tony. Nim wsparcia zdążył im udzielić Chiyoda, płonącymi wrakami były Fukuryu i Shirataka, a Hayabusa, który otrzymał celne trafienie w przewód parowy i musiał zastopować maszyny, został wkrótce potem ugodzony celną torpedą kanonierki torpedowej Perseusz i momentalnie poszedł na dno. Dopiero wtedy zdążył włączyć się do walki japoński krążownik pancerny, który wkrótce celnym ogniem odpędził polskie jednostki, topiąc kanonierkę torpedową Talos oraz uszkadzając ciężko niszczyciele Bryza i Tornado. Ten ostatni otrzymał m.in. kilka trafień w maszynownię. Jego prędkość spadła do 10 w. i nie był zdolny do ucieczki, więc załoga wywiesiła biała flagę a następnie samozatopiła jednostkę. Z wystrzelonych przez polskie niszczyciele w stronę Chiyody torped niestety żadna nie trafiła. Mając puste wyrzutnie i nie mogąc się mierzyć z krążownikiem w boju artyleryjskim, polskie okręty oddaliły się z miejsca bitwy na zachód, pod osłonę własnej linii bojowej. 

Tymczasem od 30 minut trwał bój artyleryjski pancerników Mieszko I i Kazimierz II Sprawiedliwy z krążownikami Itsukushima, Matsushima i Hashidate, w którym polskie jednostki zdążyły kilkukrotnie trafić wrogie okręty nie zadając im jednak na razie poważniejszych szkód, nie będąc trafionymi ani razu. Widząc słabą skuteczność ognia swoich okrętów adm. Kataoka podjął próbę skrócenia dystansu, co się jednak nie powiodło, bowiem polskie pancerniki dysponowały przewagą prędkości i wykonały stosowny manewr w celu utrzymania odległości. Mimo to Japończycy odnieśli pierwszy sukces – celny pocisk kal. 320 mm trafił w kadłub Kazimierza II Sprawiedliwego tuż nad krawędzią pancerza burtowego i uderzył barbetę dziobowej wieży pancernika. Sama barbeta wytrzymała, ale wstrząs uszkodził mechanizmy obrotu wieży i w efekcie okręt został pozbawiony połowy swojej ciężkiej artylerii.

Trafiali też Polacy, w tym raz wyjątkowo skutecznie – jeden z pocisków 10-calowych ugodził w pancerną kopułę osłaniającą działo 320 mm na krążowniku Matsusuhima, przebijając ją i  powodując pożar i śmierć niemal całej obsługi działa. By nie dopuścić do wybuchu amunicji bądź ładunków miotających zalano komory amunicyjne i tym samym okręt w zasadzie stracił wartość bojową w starciu z polskimi pancernikami. Dwa inne pociski trafiły w rejon linii wodnej okrętu, wpuszczając do kadłuba kilkaset ton wody i zmniejszając prędkość. Kilka trafień dosięgło także pozostałe jednostki japońskiego zespołu, nie zadając jednak istotnych uszkodzeń (na Hashidate zwalony został maszt, Itsukushima miała rozbite 2 działa 120 mm). Wreszcie japoński admirał zorientował się że ma do czynienia aż z dwoma polskimi pancernikami (wcześniej rozpoznanie polskich sił utrudniało zachodzące słońce, znakomicie utrudniające Japończykom obserwację i skuteczne trafianie). Cóż było robić – uciekać z podkulonym ogonem to niegodne samurajów, zresztą trzeba by zostawić na pastwę wroga uszkodzoną i coraz bardziej zwalniającą  Matsushimę, natomiast bić się dwoma krążownikami przeciw nieźle strzelającym dwóm pancernikom nie rokowało większych szans. Adm. Kataoka wydał rozkaz by nieco zwolnić, tak by dać szansę wciąż goniącemu krążowniki pancernikowi Chin Yen na włączenie się do akcji. Ponadto, nadchodził zachód słońca i można było liczyć na wyrównanie się warunków oświetleniowych dla obydwu stron a mając dodatkowe 4 działa 305 mm w akcji, można było liczyć na odwrócenie losów starcia. Zanim to wszystko jednak nastąpiło, kolejne trafienia dosięgły Matsushimę, tym razem uszkadzając ster i powodując wyjście jednostki z szyku, kolejne trafienia otrzymał też flagowy krążownik Itsukushima. Teraz już nie było żartów – japoński dowódca dał sygnał do odwrotu. Itsukushima i Hashidate wykręciły ostro na wschód i zaczęły się oddalać z pola bitwy. Podobny manewr wykonały pozostające z tyłu szyku Chin Yen i Sai Yen. Odwrót miały osłonić pozostałe z pogromu w początkowej fazie bitwy torpedowce, wystrzelone przez nie torpedy zmusiły polskie pancerniki do wykonania uników, przez co japońskie krążowniki zdołały się w zapadających ciemnościach zdołały zwiększyć dystans od pościgu. Z polskich pancerników flagowy Mieszko I próbował je nadal gonić i nawet otwarł ogień, ale w zapadających ciemnościach nie udało się osiągnąć trafień i ostatecznie obydwa krążowniki oderwały się od pościgu. Tymczasem drugi z pancerników, wobec uszkodzenia wieży dziobowej i niemożności prowadzenia ognia do ściganych Japończyków, został odesłany do dobicia Matsushimy.

W międzyczasie płonącą i krążącą wolno z zablokowanym sterem Matsushimą zajęły się podążające za pancernikami krążowniki Grunwald i Bolesław Chrobry. Japoński okręt jednak nie kapitulował, co więcej odpowiadał z rzadka z ocalałych dział, został więc dosłownie rozstrzelany ogniem obydwu krążowników, do których wkrótce dołączył Kazimierz II Sprawiedliwy.

Ostatnim epizodem bitwy była nocna próba storpedowania uchodzącego na północny wschód pancernika Chin Yen przez kanonierkę torpedową Orion. Z dwóch wystrzelonych przez nią torped jedna trafiła we wrogi pancernik, ale najprawdopodobniej nie zadziałał zapalnik, bądź torpeda przeszła pod dnem japońskiego okrętu. Tak czy inaczej – pancernik nie został uszkodzony, a polski okręt za swoją próbę zapłacił ceną najwyższą – został bowiem dosłownie rozniesiony na strzępy z najbliższej odległości ogniem szybkostrzelnych 6-calówek Chin Yen..