Ostrzał Haikou

Po zakończonym sukcesem ataku branderów na Haikou flota japońska była w dość komfortowej sytuacji. Port Artur był zdobyty, flota polska była chwilowo zneutralizowana, eskadra Rożestwieńskiego wciąż tkwiła na Madagaskarze i nie należało się jej spodziewać szybciej niż za miesiąc lub (raczej) dwa, zwłaszcza, że 16 lutego 1905 r. z Bałtyku wysłano w ślad za nią III Eskadrę Oceanu Spokojnego kadm. Niebogatowa. Można się więc było spodziewać, że Rożestwieński będzie dążył do skoncentrowania sił, co sprowadzało się do zaczekania na płynący za nim zespół Niebogatowa. W sumie nie spodziewano się Rosjan na wodach Morza Południowochińskiego wcześniej niż w końcu kwietnia 1905 r. To zaś dawało z jednej strony czas flocie japońskiej na przygotowanie się spotkanie nimi, z drugiej – stwarzało potencjalne zagrożenie, że Polacy zdołają do czasu pojawienia się Rosjan usunąć blokujące Haikou wraki. Postanowiono więc przeprowadzić atak artyleryjski na uwięzioną w bazie polską eskadrę.

W międzyczasie dowództwo polskie nie pozostawało bezczynne. Niezwłocznie po zablokowaniu bazy postanowiono wyprowadzić z niej wszystkie lekkie jednostki, gdyż pozostawanie ich na miejscu narażało by je tylko na niebezpieczeństwo zniszczenia, a ponadto zwiększało by ryzyko kompletnego zakorkowania wejścia do portu, gdyby któraś z nich została zatopiona w trakcie próby przejścia między wrakami branderów. Niszczyciele i torpedowce przebazowano do leżących na wschód od Haikou zatok Puqian i Dongzhai, skąd mogły by próbować ataków na flotę japońską podchodzącą do wyspy z najbardziej prawdopodobnego kierunku wschodniego. Pozostałe jednostki przesunięto do przystani w zatokach Dongshui, Yinglang i Yubao, położonych na zachód od Haikou.

Adm. Togo zaplanował ostrzał Haikou na 20 marca 1905 r. Do tego czasu usunięto drobne uszkodzenia jakie w ostatniej akcji odniosły jego okręty (m.in. Awaji) dzięki czemu Połączona Flota przystępowała do akcji w pełni zdolności bojowej. Do przeprowadzenia bombardowania przewidziano pancerniki I Dywizjonu (Mikasa, Asahi, Fuji, Shikishima, Awaji), 6 krążowników pancernych z II i VII dywizjonów (Idzumo, Adzuma, Asama, Iwate, Kasuga i Nisshin), a także stary pancernik Chin Yen i krążowniki Itsukushima i Hashidate z V dywizjonu. W składzie floty znalazły się też III i IV dywizjony krążowników (Chitose, Kasagi, Yahagi, Naniwa, Takachiho, Niitaka). Działania sił głównych miały ubezpieczać 1, 2, 4 i 5 dywizjony niszczycieli (14 jednostek) oraz 14, 9 i 20 dywizjony torpedowców (11 jednostek). Była to nieomal cała potęga Połączonej Floty..

Rankiem 20 marca flota japońska pojawiła się u wybrzeży Hajnanu. Na patrolu tego dnia znajdowały się 2 polskie niszczyciele, Purga i Zefir, które zostały przegonione ogniem krążowników III dywizjonu. Wkrótce, z dystansu ok. 10 km rozpoczął się gwałtowny ostrzał portu w Haikou. Japończycy byli w mocno uprzywilejowanej pozycji, bowiem znajdowali się w ruchu, strzelając z wszystkich posiadanych dział do unieruchomionego przeciwnika, którego jednostki były blisko siebie rozmieszczone w dość ciasnym porcie, bez żadnej możliwości manewrowania i użycia całej posiadanej artylerii. Dodatkowo, dystans walki wyłączał z udziału w niej większość dział artylerii nadbrzeżnej. Działa 203/35 ledwo donosiły na 9 km, ale na tym dystansie nie były w stanie przebić pancerzy burtowych japońskich pancerników i krążowników pancernych. Z oczywistych względów nie stanowiły też poważnego zagrożenia, nieliczne zresztą, działa kal. 120 mm i 152 mm. Na korzyść Japończyków działał też fakt, że ich okręty zostały ostatnio wyposażone w nowoczesne dalmierze teleskopowe produkcji brytyjskiej. 

Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, nie dziwi znaczna skuteczność japońskiego ostrzału. W krótkim czasie trafienia dosięgły pancerniki Konstanty II i Mieszko I. Na tym pierwszym zablokowana została dziobowa wieża dział kal. 305 mm, zniszczone zostały 2 kazamaty dział kal. 152 mm, oraz pomieszczenia admiralskie na rufie. Ponadto jeden pocisk trafił poniżej linii wodnej pancernika, wpuszczając do kadłuba 1000 ton wody. Mieszko I otrzymał dwa trafienia w dziób, również poniżej linii wodnej, które spowodowały znaczny przechył jednostki i trym na dziób. Kilka trafień dosięgło Bolesława Krzywoustego, nie przebijając jednak grubego na 330 mm pancerza burtowego. Zniszczeniu uległa jednak jedna z kazamat dział 152 mm, zwalony został też jeden z kominów. Rosyjski krążownik Askold odnotował 2 trafienia w kominy, ponadto co najmniej 2 ciężkie pociski trafiły go w okolice linii wodnej, w wyniku czego osiadł na dnie basenu portowego. Na uszkodzonym już wcześniej krążowniku pancernym Piast doszło do eksplozji pocisków kal. 152 mm w ostatniej licząc od dziobu lewoburtowej kazamacie, pociskiem kal. 203 mm z któregoś z japońskich krążowników pancernych ścięty został też rufowy maszt. Już wcześniej okręt miał wyłączoną z akcji jedną wieżę dział 254 mm, w sumie więc został pozbawiony wartości bojowej.

Najgorszy los spotkał kanonierkę Kraken, na której pocisk 305 mm ze starego pancernika Chin Yen wybuchł w komorach amunicyjnych. Gwałtowna eksplozja rozerwała niewielki okręt, rozsiewając po całej okolicy płonące szczątki, i wzniecając liczne pożary w mieście oraz na stojących najbliżej krążownikach: rosyjskim Diana i polskim Mikołaj Powała. Ten ostatni otrzymał ponadto dwa trafienia pociskami 203 mm, prawdopodobnie z krążownika pancernego Asama.

Straty strony japońskiej były natomiast nieznaczne. Od zupełnie przypadkowego ciężkiego pocisku poważnie uszkodzony został niszczyciel Kagero z 5 dywizjonu niszczycieli i musiał zostać odholowany z pola bitwy. Ponadto  pojedyncze trafienia otrzymały pancerniki Mikasa, Awaji, Chin Yen oraz krążowniki pancerne Asama i Nisshin (z nich tylko ten ostatni był nieco poważniej uszkodzony pociskiem który trafił w okolicę linii wodnej na rufie).  

Po około godzinnej kanonadzie, skuteczność japońskiego ognia znacznie spadła. Dymy, które pojawiły się wskutek licznych pożarów i eksplozji na okrętach polskich szybko zaścieliły rejon portu, skutkiem czego precyzyjne celowanie było teraz bardzo utrudnione.

W sumie z całej eskadry polskiej pozostały tylko dwie większe nieuszkodzone jednostki, a były to krążownik pancerny Siemowit i krążownik pancernopokładowy Grunwald. Jako całość, eskadra utraciła swoją siłę bojową. A mogło być jeszcze gorzej gdyby nie jeden dość szczęśliwy dla polskiej strony przypadek, który się przytrafił japońskiemu pancernikowi Chin Yen. Okręt ten, mając starsze i o mniejszej donośności niż reszta floty działa prowadził ogień z pozycji bliższej brzegu i poruszał się w sektorze który nie został przetrałowany przez własne torpedowce. Po nieco ponad godzinie ostrzału portu, okręt ten wpadł na samotną dryfującą minę, której eksplozja spowodowała gwałtowne nabieranie wody do wnętrza kadłuba i spory przechył. Jasne było, że nie uda się go uratować. Tak się zdarzyło, że akurat nie było w bezpośrednim sąsiedztwie żadnej własnej jednostki, która by mogła dość szybko podjąć załogę z tonącego okrętu.  Wobec tego dowódca podjął decyzję, aby skierować go ku brzegowi i osadzić na płyciźnie, by nie mnożyć niepotrzebnie ofiar. Widząc, co się przytrafiło Chin Yen, jak również mając w pamięci ciężkie straty jakie Połączona Flota poniosła swego czasu na minach pod Port Arturem (m.in. pancerniki Yashima i Hatsuse) adm. Togo uznał, że czas już na odwrót. Utwierdzał go w tym widok portu zasnutego dymami postrzelanych i płonących jednostek polskich i rosyjskich – ewidentny dowód na to, że zadanie zneutralizowania na dłuższy czas polskiego zespołu zostało wypełnione.    

Na odchodzącą na wschód Połączoną Flotę atak przypuściły jeszcze cztery polskie niszczyciele z zatoki Puqian (Piorun, Pasat, Sztorm i Monsun), ale nie dane im było wyjść na pozycje do ataku torpedowego na ciężkie okręty japońskie. W starciu z jednostkami eskorty (1 i 2 dywizjon niszczycieli, razem 7 jednostek) uszkodzenia odniosły Monsun i Piorun, i cały zespół, wobec znacznej przewagi japońskiej musiał salwować się ucieczką. Niestety, mający uszkodzone kominy Monsun zaczął zostawać w tyle i japońskie niszczyciele wkrótce go dogoniły. Widząc, że nie ucieknie, jego dowódca zawrócił i przypuścił atak torpedowy na swoich prześladowców. Na niewiele się to jednak zdało, bo wszystkie torpedy chybiły. Po krótkim i nierównym boju prowadzonym na minimalnych dystansach, polski niszczyciel zatonął… W zespole japońskim tylko Asashio był poważniej uszkodzony…

Tymczasem zespół Niebogatowa pokonał dystans dzielący go od Madagaskaru w imponującym, biorąc pod uwagę skład zespołu, tempie. 6 marca minął Gibraltar, od 22 do 23 marca przeszedł kanał sueski, 4 kwietnia osiągnął Dżibuti, by 16 kwietnia połączyć się z II Eskadrą w Diego-Suarez. Połączone zespoły rosyjskie 9 maja 1905 r. osiągnęły rejon cieśniny Malakka. Na wysokości Singapuru drogę zastąpiła im Połączona Flota pod flagą adm. Togo. To co wtedy nastąpiło przeszło do historii jako największa bitwa flot pancernych tamtej epoki, jak również jako największa klęska floty rosyjskiej w całych jej dziejach. Eskadra Rożestwieńskiego zaskoczona została pojawieniem się Japończyków tak daleko od własnych wybrzeży, w dodatku nastąpiło to w skrajnie niekorzystnym momencie – gdy wychodziła z wąskiej cieśniny na wody Morza Południowochińskiego, między licznymi w tym rejonie wyspami co znacznie ograniczało jej pole manewru. Nie zdążyła więc uformować szyku bojowego. Podjęta próba przegrupowania w obliczu nieprzyjaciela doprowadziła tylko do chaosu w zespole. Nic dziwnego, że Japończycy dysponując przewagą szybkości oraz swobodą manewrowania, od początku ustawili się w korzystniejszej pozycji, stawiając tzw. „kreskę nad T”, dzięki czemu mogli zasypać gradem pocisków czołowe okręty przeciwnika, podczas gdy te mogły odpowiadać co najwyżej połową swej artylerii. Wkrótce flota japońska zaczęła zdobywać przewagę w tym nierównym boju. W toczonej za dnia bitwie zniszczeniu uległ trzon rosyjskiej eskadry.. Już na samym początku bitwy na dno poszedł pancernik Oslabja, flagowiec kadm. Folkersahma, potem ten sam los spotkał Borodino i Impieratora Aleksandra III oraz krążownik pomocniczy Urał. Wreszcie pod koniec dnia zatonął flagowiec wiceadm. Rożestwieńskiego Kniaź Suworow, ciężko uszkodzony w walce artyleryjskiej z pancernikami japońskimi, ostatecznie dobity przez torpedowce. Zespół krążowników kadm. Enquista (Oleg, Awrora, Żemczug) niezbyt bohatersko „dał nogę” z pola bitwy, zawijając 24 maja do Diego-Suarez na Madagaskarze. Noc po bitwie przyniosła kolejne straty – od trafień torpedami japońskich niszczycieli i torpedowców poszedł na dno pancernik Nawarin, a ciężko uszkodzone zostały krążowniki pancerne Admirał Nachimow i Władimir Monomach.  Z kolei ciężko uszkodzony w boju dziennym Sisoj Wielikij, by uniknąc zatopienia, wyrzucił się na brzeg opodal Kuantanu. Poranek 10 maja przyniósł kolejne klęski – dopadnięty przez przeważające siły wroga zespól kadm. Niebogatowa (Imperator Nikołaj I, Orioł, Admirał Sienjawin, Gienierał-Admirał Apraksin) poddał się bez walki. Natomiast krążownik Izumrud, korzystając ze swojej prędkości, oderwał się od nieprzyjaciela i po kilku dniach dotarł na Hajnan, gdzie zakotwiczył w zatoce Puqian. Trzeci z rosyjskich pancerników obrony wybrzeża, Admirał Uszakow, uległ natomiast po bohaterskim boju z krążownikami pancernymi Kamimury. Zatonęły też ciężko uszkodzone w nocy Admirał Nachimow i Władimir Monomach. Ostatni z krążowników pancernych, Dmitrij Donskoj, został dopadnięty przez niszczyciele japońskie i storpedowany. Uchodząca razem z nim na północ Swietłana zdołała uniknąć trafień i ostatecznie dotarła do Sajgonu, gdzie została internowana. Najwięcej szczęścia miał natomiast krążownik Ałmaz, który mimo iż nie najszybszy, zdołał uniknąć japońskiego pościgu i 14 maja dotarł na sojuszniczy Hajnan.

W ten sposób zakończyła się próba rosyjskiej odsieczy dla dalekiego wschodu… Flota rosyjska w znacznej mierze legła na dnie. Polska, ciężko poturbowana, zablokowana była w swojej bazie na Hajnanie. Panowanie na morzu znalazło się w rękach japońskich…